Περιοχή Νέα Πόρτα, οδός Γρηγορίου Ε΄της πόλης Κω. Θέα από τα δυτικά του τμήματος της οδού Decumanus μπροστά από την Οικία της Αρπαγής της Ευρώπης, Απρίλιος 1940 [φωτογραφία, Λ.Μορικόνε].
Την ρωμαική εποχή η Decumanus της Κω, σύμφωνα με το τμήμα που σώζεται σήμερα με μήκος περίπου 150μ., είχε πλάτος γύρω στα 4,5 μέτρα. Αμφίπλευρα της οδού υπήρχαν πεζοδρόμια με στοές και μαρμάρινες κοινοστοιχίες, ενώ κοντά στην Ακρόπολη ήταν οι πήλινοι αγωγοί νερού και νότια της ο αποχετευτικός αγωγός.
Την επόμενη φορά που θα διασχίσετε με τα πόδια την Decumanus της Δυτικής Αρχαιολογικής Ζώνης, σταθείτε για λίγα λεπτά και κλείστε τα μάτια σας ,αισθανθείτε ότι έχετε δίπλα σας κάτι περισσότερο από μία αρχαία ακρόπολη, που πήρε το όνομα της από το Σεράι [παλάτι] του Οθωμανού Καιμακάμη, και μία πρώην ρωμαική οδό. Στο λόφο υπήρχε μυκηναϊκός οχυρωμένος οικισμός και νεκρόπολη της ιδίας περιόδου, πιο νοτιοδυτικά, προς το αρχαίο Στάδιο.
Η πόλη της Κω σχεδιάστηκε πριν από αιώνες. Ολα τα μνημεία της βρίσκονταν εκεί πριν από την έλευση των Ρωμαίων. Τι θα λέγατε αν κάποιος σας πρότεινε ότι τα αρχαία μνημεία της είχαν προσανατολιστεί σύμφωνα με αστρονομικές θεωρήσεις;
Η σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα αναφέρει ότι η πόλη της Κω ιδρύθηκε το 366 π.Χ, και οργανώθηκε με βάση ένα πολεοδομικό σχέδιο του οποίου τα οικοδομικά τετράγωνα είχαν προσανατολισμό από Βορρά προς Νότο.
Ακολούθησε ο ρωμαϊκός πολεοδομικός σχεδιασμός όπου υπήρχε ένα πρότυπο με το οποίο κατασκευάστηκαν όλοι οι δρόμοι. Η Decumanus [ρωμαϊκή οδός] ήταν ένας δρόμος προσανατολισμένος προς Ανατολή-Δύση, ενώ ο Cardo ήταν ο κύριος δρόμος με προσανατολισμό Βορρά-Νότο. Το όνομα Decumanus προέρχεται από το γεγονός ότι η Via Decumana ή Decimana [10η] χώριζε τη 10η Κοόρτη από την 9η στην Ρωμαϊκή Λεγεώνα, όπως και η Via Quintana χώριζε την 5η Κοόρτη από την 6η. Κάθε λεγεώνα διαιρούνταν σε 10 «κοόρτες» και η κάθε «κοόρτη» σε εκατονταρχίες που με την σειρά τους διαιρούνταν σε «κοντεμπούρνιες».
Όλες οι αρχαίες ρωμαϊκές πόλεις, τα κάστρα ή αποικίες ακολούθησαν αυτό το σχέδιο. Κατά κανόνα, στη διασταύρωση αυτών των δύο κύριων γραμμών, βρισκόταν σχεδόν πάντα η κεντρική πλατεία της πόλης.
Ομως, στην Κω πριν την σημερινή οδό Γρηγορίου Ε΄και την ρωμαική Decumanus υπήρχε μία οδός με ανατολικό-δυτικό προσανατολισμό που συνέδεε το Ασκληπιείο με την αρχαία Αγορά [Forum] και κατέληγε στο νοτιοανατολικό τμήμα του τείχους της πόλης, κοντά στην οδό Αστυπάλαιας, στην Κασέρμα δηλαδή εκεί όπου ανατέλει ο ήλιος το καλοκαίρι. Μήπως σχετίζεται με ευθυγράμμιση με την ανατολή του ήλιου στο θερινό ηλιοστάσιο;
Για τους αρχαίους η ηλιακή ανατολή του Σείριου ήταν ένα πολύ σημαντικό γεγονός. Οι κάτοικοι της Υδρούσας[Κέα] θυσίαζαν στον Canis Majoris [Μέγας Κύων] και περίμεναν την ανατολή του Σείριου το καλοκαίρι για να προβλέψουν το μέλλον τους. Αν ο μεγάλος Κύων φαινόταν καθαρά ήταν καλός οιωνός. Η Κέα υπήρξε από τα σημαντικότερα πολιτιστικά κέντρα του Αιγαίου, από το 3000 π.Χ.-1500 π.Χ., οπότε καταστράφηκε από ισχυρούς σεισμούς, σε περίοδο μεγάλης ακμής.
Επίσης, το ημερολόγιο των Αιγυπτίων βασίστηκε στην ηλιακή ανατολή του Σείριου. Ηταν σημαντικό άν ο Σείριος γινόταν ορατός ακριβώς πριν την ανατολή του ήλιου, ειδικά άν αυτό συνέβαινε πριν τις ετήσιες πλημμύρες του Νείλου.
Το θερινό ηλιοστάσιο εγκαινιάζει αστρονομικά το καλοκαίρι στο βόρειο ημισφαίριο, όπου ανήκει και η χώρα μας. Στις 21 Ιουνίου, ο Ήλιος βρίσκεται στο βορειότερο σημείο του στον ουρανό και η μέρα έχει την μεγαλύτερη διάρκεια του έτους, καθώς ο Βόρειος Πόλος της Γης είναι στραμμένος προς τον Ήλιο. Αντίθετα, στο χειμερινό ηλιοστάσιο, ο Βόρειος Πόλος συναντάται στο πιο απομακρυσμένο σημείο από τον Ήλιο. Το ηλιοστάσιο είναι η χρονική στιγμή κατά την οποία ο άξονας της Γης εμφανίζεται στραμμένος όσο περισσότερο προς ή μακριά από τον Ήλιο, συμβαίνει κατά την ετήσια τροχιά της Γης γύρω από αυτόν.
Μία έρευνα Ιταλών επιστημόνων διαπίστωσε μετά από μέτρηση και ανάλυση 38 ιταλικών πόλεων που ιδρύθηκαν από τους Ρωμαίους, ότι ο προσανατολισμός έχει ισχυρές συμβολικές πτυχές που σχετίζονται με την αστρονομία. Μόνο δύο πόλεις από αυτές που σχεδιάστηκαν πριν από 2000 χρόνια και για λόγους ακόμα μυστηριώδεις ευθυγραμμίζονται με την ανατολή του ηλίου στο θερινό ηλιοστάσιο.
Αυτό δεν είναι κάτι νέο, ήδη ο Οβίδιος και ο Πλούταρχος έκαναν γνωστό τη δημιουργία μιας νέας πόλης που βασίστηκε στην εξέταση της πτήσης πουλιών ή άλλων αστρονομικών αναφορών.
Η ιδέα του δικτύου υπήρχε στον ελληνικό κοινωνικό και πολεοδομικό σχεδιασμό, αλλά δεν ήταν διαδεδομένη πριν από τον 5ο αιώνα π.Χ. Το ελληνικό πλέγμα είχε τους δρόμους ευθυγραμμισμένους λαμβάνοντας υπόψη την γεωμορφολογία και ιδιαίτερα το λοφώδες τοπίο της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας. Στην αρχαία Πριήνη [δυτική Τουρκία], για παράδειγμα, το ορθογώνιο πλέγμα της πόλης σχεδιάστηκε για να αντιμετωπίσει το επικλινές έδαφος και για να βλέπει προς τον ποταμό και την πόλη της Μιλήτου. Ωστόσο, δεν είναι γνωστό άν πριν τον 5ο αιώνα, οι ελληνικοί οικισμοί σχεδιάζονταν με βάση τις αστρονομικές ευθυγραμμίσεις.
Στην Κω, την ελληνιστική περίοδο, οι μηχανικοί σχεδίασαν το πλέγμα της πόλης με βάση την τοπική γεωμορφολογία της εποχής. Είχαν να αντιμετωπίσουν ένα βαλτώδες και ενοχλητικό οικοσύστημα, δέλτα με μορφή βεντάλιας και νερά ποταμών που κατέβαιναν ορμητικά στην πόλη και όχι τόσο το επικλινές έδαφος.
Επιπλέον, οι σεισμοί έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε όλες τις περιόδους της ιστορίας του νησιού και απασχόλησαν ιδιαίτερα τους ντόπιους ρυμοτόμους. Κάθε φορά που συνέβαινε ένας ισχυρός σεισμός -όπως του 411 π.Χ, 198-199 π.Χ, 139 μ.Χ, 334 μ.Χ, κά – έπρεπε όχι μόνο να προσαρμόσουν τις επιπτώσεις του στον υφιστάμενο σχεδιασμό, αλλά συχνά προσέφυγαν σε πιο ριζοσπαστικές λύσεις όπως ίδρυση ή μεταφορά οικισμού ή ακόμη και στην αλλαγή των δομικών υλικών με ασφαλέστερα και πιο αντισεισμικά.
Οι πρώτοι κάτοικοι της πρωτεύουσας έφτιαξαν τους οικισμούς τους σε υψώματα κάθως 6000 χρόνια πριν δεν υπήρχε η πεδιάδα. Εκεί έζησαν εξαιτίας του Holocene Climate Optimum μια ζεστή περίοδο, 9000 έως 5000 χρόνια πριν, λόγω αλλαγών στην τροχιά της Γης [κύκλοι Milankovitch]. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, εκτιμώ ότι μεταξύ 4500-3700 π.Χ οι πρώτοι Κώοι ζούσαν σε υψηλότερες θέσεις στους λόφους της Ασκλούπης, του Κοκκινόνερου, της Βουρίνας, κά., όπου υπήρχε άφθονο νερό αλλά και για αμυντικούς λόγους. Οταν άρχισε σταδιακά να δημιουργείται η πεδιάδα σιγά σιγά μετακινούνταν βορειότερα, προς την θάλασσα.
Ο βραχώδης λόφος της Ακρόπολης των Σεραγιών,με ύψος 17μ. από την στάθμη της θάλασσας,
χρησιμοποιήθηκε πριν τα ελληνιστικά χρόνια κυρίως για αμυντικούς και γεωλογικούς λόγους. Οι κάτοικοι τηςπρωτεύουσας φαίνεται ότι επέλεξαν την καλύτερη δυνατή λύση για την οχύρωση τους γύρω από έναν ευαίσθητο και συχνά μεταβαλλόμενο χώρο όπου οι θαλάσσιες δυνάμεις είχαν πάντα το πάνω χέρι. Τότε η ακτογραμμή ήταν πολύ διαφορετική από την σημερινή. Ηταν το μοναδικό υπερυψωμένο μέρος με τις απότομες πλαγιές κοντά στην θάλασσα, βρισκόταν κοντύτερα και έβλεπε την απέναντι μικρασιατική ακτή, περιβαλλόταν από γόνιμα εδάφη, ενώ κοντά του περνούσε ο αρχαίος ποταμός της Βουρίνας με τα πλούσια νερά του. Αργότερα γύρω από τον πρώιμο οχυρό οικισμό αναπτύχθηκε ο πυρήνας της πόλης του συνοικισμού [ή καλύτερα μετοικησμού] ο οποίος επεκτείνεται σε πιο επίπεδο έδαφος, γύρω από τα Σεράγια.