Διονυσιακός μαρμάρινος διάκοσμος από το Θέατρο της Κω
«Η αρχαία Κως ήταν πολύ πλούσια με μεγαλοπρεπή ιδρύματα.Παντού σε βάθος 3-5μ. βρίσκονται μάρμαρα, επιγραφές, τρίγλυφα,ανάγλυφα, κιονόκρανα δωρικών κιόνων τα μεν με ωραίο λευκό μάρμαρο ντόπιο άλλα από λίθο. Κήποι, πύργοι, οι εξοχές, οι τοίχοι των αγροκηπίων και αμπελιών είναι πλήρεις από αρχαία συντρίμματα του ωραιότερου ρυθμού. Μνημεία ανακαλύπτονται εντός του Προαστείου παρά τας αρχαίας οδούς και τα επιφανή υψώματα ως επι το πολύ οικογενειακά με λάρνακες από πρασινόλιθο [ιγκνιμβρίτη], αμυγδαλόλιθο [τραβερτίνη] και μάρμαρο. Αξιοθέατοι είναι οι μονοκόμματοι υπέρογκοι κίονες από φαιό [γκρίζο] γρανίτη από το λατομείο του Ελαιώνα, ύψους 4-6μ και περιμέτρου 1,5μ,προσιτοί μόνο στους πλουσιότατους λόγω της πολυδάπανης κατεργασίας αυτών» γράφει ο Ιάκωβος Ζαρράφτης στα Κώια λίγο πριν το 1922 και προσθέτει:
«Εκ των δημοσίων περιφανών ιδρυμάτων ήταν και το Θέατρο, του οποίου η τοποθεσία υψώνεται στο μέσο της νότιας σειράς του Αρχαίου Τείχους της πόλης από ογκώδες και ημικυκλοειδές τοίχωμα ρωμαϊκών χρόνων στραμμένο βόρεια προς τη πόλη, καλυμμένο από λείψανα τοίχων του οικοδομήματος και έχει ύψος προς την πρόσοψη 10μ. από το έδαφος αυτής της πεδιάδας από την οποία ανέρχεται βαθμηδόν, σχεδόν τοξοειδώς,από τον νότο γύρω στα 3-4μ. από το έδαφος προς την νότια επιφάνεια των κτισμάτων, περιέχεται πλήθος θραυσμάτων αρχαίων αγγείων λεπτής τέχνης και θεμέλια μεγάλων οικοδομών, έχει δε και πλάτος γύρω στα 4,5μ., προς δε την πρόσοψη προσεπίκειται τοίχος πλάτους 1,28μ.καθόλη την ημικυκλοειδή σειρά αυτού φαίνεται διάδρομος πλάτους 2μ. όπου θα ήταν η θολωτή στέγη στηριζόμενη στην πρόσοψη και τα νότια τοιχώματα. Στα τοιχώματα υπάρχει διάστημα πλάτους 2μ. που χρησιμεύουν ως δεύτερος διάδρομος, φαίνονται άλλα τοιχώματα κατά διαστήματα που μαρτυρούν εισόδους εκ των οποίων φαίνονται ότι στηρίζουν δάπεδο ψηλότερο υπερώου ίσως. Μπρος από τον τοίχο της πρόσοψης φαίνονται είσοδοι και ψηλά διακρίνονται σημεία θέσεων θεωρείων ρωμαϊκών χρόνων.Πριν από αυτό απλώνεται περιφερής πλατεία ίση με την επίπεδη επιφάνεια της λοιπής προεκτεινόμενης έως της Χώρας πεδιάδας στην οποία υπάρχουν πολλά ερείπια από αρχαίες οικοδομές. Από το ύψωμα του Θεάτρου ο θεατής μπορεί να δει την πεδιάδα με τα αμπελόφυτα, τις συκιές και τους εξοχικούς πύργους. Σε αυτή την περιφερή πλατεία υπάρχουν πολλά θαμμένα αρχαία, βρέθηκε πριν από χρόνια η υπερφυσική σε μέγεθος κεφαλή του Ηρακλέους ,η οποία μεταφέρθηκε στο Φρούριο, όπως και επιγραφές όπως η τρίπηχη στήλη με μεγάλα γράμματα και ωραία πάνω από την ψηλή δεξαμενή. Το Θέατρο βρίσκεται πάνω σε θεμέλια αρχαιότερου ελληνικού που καταστράφηκε από μεγάλο σεισμό. Εχουμε δε τις μαρτυρίες από τις επιγραφές και των δύο εποχών αυτού. Κοντά στο Θέατρο προς δυτικά επί της ανατολικής εξώθυρας του χριστιανικού νεκροταφείου [Αγ.Ιωάννη] φαίνεται τεμάχιο λευκού μαρμάρου του 4ου αιώνα π.Χ που γράφει ΑΠΟΛ-ΛΩΝΟΣ ΣΠΥΘΙΟ».
Η ανασκαφή του Θεάτρου της Κω από Ιταλούς αρχαιολόγους έγινε μεταξύ 1922 και 1930 αλλά ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Το μνημείο φέρει πολλές ζημιές και επισκευές, όμως παραμένει ανεξερεύνητο μετά από τόσα χρόνια. Ανήκει σε χαρακτηρισμένη αρχαιολογική ζώνη αλλά δυστυχώς έως τώρα είναι απροστάτευτο με αποτέλεσμα να έχουν χαθεί πολύτιμα μέρη του.
Το Αρχαίο Θέατρο
Το Θέατρο του Αμπάβρη συναντάται πάνω από την υδρογεωλογική λεκάνη της Βουρίνας, την σημαντικότερη υπόγεια αποθήκη νερού της Κω. Θεμελιώθηκε σε εδάφη από ποταμοχειμάριες προσχώσεις-αμμοαργιλώδη των τελευταίων 5000 χρόνων και προϊστορικά ρευστοποιημένα υλικά.
Το ογκώδες συγκρότημα του 3ου αιώνα π.Χ περικλείεται από το αρχαίο αμυντικό τείχος της πρωτεύουσας το οποίο είχε τη μορφή δακτυλίου, με διάμετρο περίπου 1,10-1,3χλμ. και περιμέτρο 4 χλμ. Το τείχος περιελάμβανε το κέντρο της αρχαίας πόλης με τα μεγάλα δημόσια κτίρια, τον λόφο των Σεραγιών και έφτανε μέχρι την Αγ.Τριάδα.
Τα τείχη οικοδομήθηκαν αμέσως μετά τον μετοικισμό και την ίδρυση της νέας πόλης, το 366 π.X. Ομως ,καταστράφηκαν από τον σεισμό του Αντωνίνου Πίου με μέγεθος 7,5 βαθμών, το 139 μ.Χ, που προήλθε από το ρήγμα της Μεγίστης και από τότε δεν ξαναεπισκευάστηκαν.Ο σεισμός θεωρείται υπεύθυνος για την καταστροφή πολλών μνημείων της υπαίθρου της Κω, Καλύμνου, Ρόδου, Καρίας, Λυδίας κά.
Την ύπαρξη προρωμαικού θεάτρου μαρτυρούν εδώλια από ντόπιο τραβερτίνη [αμυγδαλόπετρα].
Η λειτουργία του Αρχαίου Θεάτρου ίσως σχετίζεται με τον Ναό του Απόλλωνα Πύθιου του 4ου αιώνα π.Χ που υπήρχε δυτικά του, κοντά στο νεκροταφείο του Αγ.Ιωάννη.
Ο Απόλλων λατρευόταν ως Πύθιος επειδή φόνευσε τον πύθωνα [φίδι] που τον εμπόδιζε να πλησιάσει τον μαντικό υπόγειο χώρο. Αν στην περιοχή υπάρχει χάσμα ανάλογο που συνδέεται με αυτό το τελετουργικό δεν είμαι σε θέση να το γνωρίζω.
Ακόμη σήμερα στην πλατεία που περιγράφει ο Ζαρράφτης υπάρχουν αρχιτεκτονικά μέλη και κιονόκρανα από τραβερτίνη του αρχαίου θεάτρου. Ποιός μπορεί να ήταν ο μεγάλος σεισμός που κατέστρεψε το αρχαίο θέατρο σύμφωνα με τον Ζαρράφτη;
Ισως η σεισμική δόνηση ενδιάμεσου βάθους του 199-198 π.Χ,με μέγεθος Μ7.2 και κάτι με επίκεντρο κοντά στην Ρόδο. Ο σεισμός προκάλεσε μεγάλες ζημιές στα δημόσια κτίρια και τα μνημεία του νησιού. Κάποια από αυτά επισκευάστηκαν αργότερα από ντόπια υλικά με την βοήθεια των Ατταλιδών μοναρχών. Μάλλον το συγκεκριμένο εξαιρέθηκε, λόγω υψηλού κόστους. Υλικά του ίσως χρησιμοποιήθηκαν σε μεταγενέστερα ρωμαϊκά υδραγωγεία του Αμπάβρη.
Το ρωμαϊκό οικοδόμημα
Η κύρια διαφορά ανάμεσα σε ένα ελληνιστικό και ένα ρωμαϊκό θέατρο είναι ότι το πρώτο κλίνει σε ένα λόφο. Οι Ρωμαίοι εισήγαγαν τεράστιους τοίχους και σκάλες από τούβλα. Στην τοποθεσία του θεάτρου δεν υπάρχει λόφος, απλώς ένα ύψωμα με υψομετρική διαφορά 3-5μ.Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι ήταν μία κατασκευή με ψηλούς τοίχους και ημικυκλικό διάκοσμο. Νότια υπάρχουν αρκετά κεραμικά θραύσματα που ίσως προέρχονται από τις σκάλες του ρωμαϊκού θεάτρου.
Στη θέση του αρχαίου θεάτρου χτίστηκε ένα νέο οικοδόμημα ρωμαϊκής τεχνοτροπίας [1ου αιώνα μ.Χ] από λευκό ντόπιο μάρμαρο, ίσως του Κοκκινόνερου. Ενας διάδρομος χώριζε τα καθίσματα στο κάτω και πάνω κοίλο, το οποίο όπως και η σκηνή-ήταν κατασκευασμένο από χυτή τοιχοποιία. Διακρίνεται ακόμη σήμερα τμήμα από το πάνω κοίλο τμήμα.Τα θεμέλια του κοίλου στηρίζονταν σε μια κατασκευή από χυτό λιθόδεμα.Το κοίλο είχε πλάτος 108μ.
Το Θέατρο ήταν προσανατολισμένο προς τον Βορρά όπως το Ωδείο, είχε χωρητικότητα 13.000-14.000 θεατών σύμφωνα με τις προκαταρκτικές αρχαιολογικές εκτιμήσεις.
Αν τα πράγματα έχουν έτσι, σε μέγεθος ήταν ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα της ρωμαϊκής περιόδου αντίστοιχο με αυτό της Εφέσου. Λειτούργησε για πολιτιστικές εκδηλώσεις, μονομαχίες, παραστάσεις και θρησκευτικές δραστηριότητες .
Επιγραφή από την εξέδρα του Θεάτρου των ρωμαϊκών χρόνων που εντοπίσαμε πρόσφατα κοντά στο Θέατρο ίσως είναι η τρίπηχη του Ζαρράφτη και αναφέρει: «Γαίω Στερτινίω Ηρακλείτου υιώ,Ξενοφώντι, τω τας πατρίδος ευργέτα [μνείας χάριν]».Ο Γάιος Στερτίνιος Ξενοφώντας γιος του Ηράκλειτου και της Κλαυδίας ήταν Κώος γιατρός του 1ου αιώνα μ.Χ άρα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το θέατρο λειτουργούσε αυτή την περίοδο.
Οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν το ελληνικό θεατρικό μοντέλο κάνοντας κάποιες ουσιαστικές αλλαγές σε αυτό. Το πρώτο και πιο αρχαίο ρωμαϊκό θέατρο στην τοιχοποιία είναι αυτό που χτίστηκε στην ύστερη δημοκρατική εποχή στη Μπολόνια γύρω στο 88 π.Χ, με ημικυκλικό διάκοσμο περίπου 75 μέτρων και σκάλες από τούβλα. Στην προηγούμενη περίοδο οι χώροι των θεατρικών εκδηλώσεων ήταν προσωρινά ξύλινα κτίρια.Η αρχιτεκτονική καινοτομία αυτού του θεάτρου ήταν ότι έχει μια εντελώς αυτόνομη και αυτοδύναμη δομή, βασισμένη σε ένα πυκνό δίκτυο ακτινικών και ομόκεντρων τοίχων. Στη συνέχεια διευρύνθηκε και διακοσμήθηκε με πολύτιμα μάρμαρα από τον Νέρωνα προς τα μέσα του πρώτου αιώνα μ.Χ. Στη Ρώμη το πρώτο θέατρο που κατασκευάστηκε εξ΄ ολοκλήρου από τοιχοποιία ήταν εκείνο του Πομπέο, τo 55 π.Χ.
Το Θέατρο της Κω διατηρεί το κοίλο που υψωνόταν κάποια μέτρα από την επιφάνεια γης. Για τη στήριξη των πλευρικών τμημάτων του κοίλου και των αναλημμάτων χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν βοηθητικές υποκατασκευές με θολοδομίες, που καλύπτουν την κλίση του εδάφους. Καμαροσκέπαστοι διάδρομοι με κλίμακες οδηγούσαν στις κεντρικές εισόδους των διαζωμάτων και διευκόλυναν την πρόσβαση των θεατών στα ανώτερα τμήματα του κοίλου.
Το θέατρο πρέπει να είχε 20-25 κερκίδες με σειρές εδωλίων σε καθεμία από αυτές. Επίσης διέθετε καθορισμένες θέσεις επισήμων, ενώ υπήρχε και σαφής διαχωρισμός θέσεων ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες και τάξεις. Ο καθορισμός των θέσεων αφορούσε κυρίως το κάτω τμήμα του κοίλου.
Ο γλυπτός διάκοσμος μάλλον έφερε απεικονίσεις του Απόλλωνα Πύθιου, του Ηρακλή, του Ασκληπιού και από τον διονυσιακό κόσμο.Γιρλάντες από ντόπιο μάρμαρο με μάσκες που είναι εντοιχισμένες στην είσοδο του Κάστρου των Ιπποτών έχουν αποδοθεί από τους αρχαιολόγους στο προσκήνιο του. Οι γιρλάντες μαρτυρούν ότι ο Διόνυσος και ο θίασός του αποτελούσαν σημαντικό μέρος του εικονογραφικού προγράμματος του θεάτρου. Αρκετά από τα μεγάλα αγάλματα που στεγάζονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κω ίσως προέρχονται από τον ακάλυπτο χώρο του. Μαρμάρινα μέλη του θεάτρου υπάρχουν στον Κήπο De Vecchi και στο Διοικητήριο επί της Πλατείας Πλατάνου. Φθορές υπέστη το οικοδόμημα από τους καταστροφικούς σεισμούς που έπληξαν την πόλη κατά τον 1ο αιώνα.
Το Θέατρο του Αμπάβρη ήταν μια πολύ βαριά οικοδομή πάνω σε έδαφος με κάκιστες γεωτεχνικές προδιαγραφές. Συχνά υποδομές όπως αυτή σε ανάλογα εδάφη παθαίνουν καθίζηση κατά την διάρκεια ενός αξιόλογου σεισμικού περιστατικού.Οι γεωλογικοί χαλαροί και ελάχιστα συνεντικοί σχηματισμοί είναι δύσκολο να ανταποκριθούν στις αλλεπάλληλες δονήσεις ενός ισχυρού σεισμού μεγαλύτερου από 6,4 βαθμούς. Οπως και έγινε. Αν το τείχος κατέρρευσε από τον σεισμό του 139 μ.Χ κάτι παρόμοιο εκτιμώ ότι συνέβη και στο ρωμαϊκό θέατρο από το ίδιο συμβάν, άν όχι ίσως του 334 μ.Χ από το ρήγμα Gokova.
Βυζαντινή περίοδος;
Κατά την βυζαντινή περίοδο σε όλη την αυτοκρατορία, απουσιάζει η αυτόνομη θεατρική δημιουργία με δραματουργία, σκηνικά με πρωτότυπα χαρακτηριστικά, σημαντικούς συγγραφείς και ερμηνευτές. Το βυζαντινό θέατρο έχει κυρίως μίμους και παντομίμες, γελωτοποιούς, σκετς, χορούς και λιγοστά σατιρικά.
Οι αρχαιολόγοι αναφέρουν ότι το το ρωμαικό θέατρο καταστράφηκε από σεισμό της βυζαντινής περιόδου, δηλαδή το 469 ή 554 μ.Χ.
Το μεγάλων διαστάσεων οικοδόμημα από τα τέλη του 1ου αιώνα ή τον 2ο αιώνα μ.Χ ίσως έφερε σοβαρές ζημιές που δεν επιδιορθώθηκαν και ήταν ανενεργό κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο. Εξάλλου δεν ήταν τόσο αναγκαίο στην καθημερινότητα των κατοίκων της πόλης. Οι βυζαντινοί Κώοι έδωσαν προτεραιότητα στην κατασκευή μεγάλων και πολλών βασιλικών.
Από τα υλικά του θεάτρου μάλλον κατασκευάστηκαν οι δεξαμενές, οι πύργοι και τα πηγάδια του Αμπάβρη, βυζαντινής και οθωμανικής περιόδου, και όχι από το Ασκληπιείο όπως εκτιμούν οι αγρότες της περιοχής. Υλικά από το θέατρο μπορεί να έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή των παλαιοβασιλικών της Δυτικής Αρχαιολογικής Ζώνης. Επίσης πέτρες από το θέατρο είναι εντοιχισμένες στο Κάστρο της Νερατζιάς του 14ου αιώνα και στην πόρτα του Αγ.Νικολάου.
Από τον 2ο αιώνα μ.Χ φερτά ποταχειμάρια υλικά σκεπάζουν σιγά σιγά την πεδιάδα και τις εγκαταστάσεις του κάτω κοίλου του θεάτρου. Αργότερα η τοποθεσία κατακλύζεται από υλικά και αποθέσεις τσουνάμι [του Αγαθία] το 554 μ.Χ, με αυτό τον τρόπο θάβεται ακόμη περισσότερο το συγκρότημα με αποτέλεσμα ελάχιστοι να γνωρίζουν τα ίχνη από το ένδοξο και πλούσιο παρελθόν του Θεάτρου του Αμπάβρη.
Γεωδίφης
Πηγές
1.Γιάννης Σουρασής, κάτοικος του Αμπάβρη
2.Ιστορία των Σεισμών της Κω,2018
3.Κώια-Ι.Ζαρράφτης
4.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
5.Οδοιπορικό στα μνημεία και τις αρχαιότητες της πόλης Κω-Βασιλική Χριστοπούλου
6.Γεωλογικός Χάρτης Κω-ΙΓΜΕ
7.Βικιπαίδεια